کلیسای آمنا پرکیچ مقدس که در دیر (وانک) جلفای اصفهان قرار دارد کلیسای
جامع ارامنه اصفهان محسوب می شود که در اصفهان، چهارراه حکیم نظامی،
خیابان نظر شرقی واقع شده است. وانک در زبان ارمنی به معنی کلیسای جامع
است. این کلیسا به نام های سن سور و وانک نیز نامیده می شود. طرح این کلیسا
از روی کلیسای سنت استپانوس در جلفای آذربایجان گرفته شده و در زمان شاه
عباس دوم ساخته شده است. در حال حاضر 13 کلیسا و تعدادی منازل قدیمی از
دوران صفویه باقی مانده است. در بین این 13 کلیسا سه تای آنها یعنی کلیسای
وانک، کلیسای مریم و کلیسای بیت اللحم یا بیدخم از بقیه مشهورترند. با
اسکان ارامنه در جلفای اصفهان (دوره صفویه) در سال های 1604 تا 1606
میلادی، کلیسای کوچکی برای انجام فرایض مذهبی به نام امنا پرکیچ بنا گردید
که به علت نامناسب و کوچک بودن آن تخریب گردیده و کلیسای تازه و باشکوهی با
تلاش های خلیفه داوید و مساعدت های مالی اهالی جلفا و نیز خواجه سافراز در
سال 1655 میلادی آغاز گردیده و طی نه سال به اتمام رسید. با توجه به وجود
ساختمان های اطراف کلیسا، همچون ساختمان موزه و ساختمان خلیفه گری ارامنه
اصفهان و جنوب به اهمیت آن افزوده شده است.
پلان کلیسا از داخل نمونه ای از معماری ارمنی بوده ولی نمای خارجی آن به
سبک معماری ایرانی است که تلفیقی استادانه از دو سبک معماری را به نمایش
می گذارد. گنبد کلیسا دو جداره است که برداشتی است از گنبدهای سبک ایرانی.
مصالح بکار رفته در ساختمان این بنا آجر و خشت است و تمامی دیوارها، قوس
ها، طاق نماها، طوق گنبد، ساق گنبد و کلیه زوایای داخل کلیسا با گچ پوشانده
شده و بر روی آنها موضوعات مربوط به احادیث کتاب مقدس (عهد عتیق و جدید)
با رنگ روغن نقاشی شده است.
ساختمان برج ساعت کلیسا وانک :
ساختمان برج ساعت که در بالای در
ورودی دیر قرار گرفته و از سه طبقه تشکیل یافته است. در طبقه دوم آن ساعت
بزرگی به وزن سیصد کیلوگرم نصب شده است که صدای ناقوس آن تا دور دست ها
شنیده می شود. این برج و ساعت را ماردیروس هوناتانیان در سال 1931 بنا کرده
است.
چاپچانه کلیسا وانک :
شایان ذکر است که اولین چاپخانهٔ ایران و
خاورمیانه در این مکان تأسیس شد. در سال ۱۶۴۰ به سرکردگی پیشوای مذهبی
کلیسای وانک خلیفه خاچاطور کساراتسی چاپخانه ای دایر شد (در کلیسای وانک)
این شخص ماشین چاپ و حروف چاپ را خود شخصا ساخت و در سال ۱۶۴۱ کتابی با
مضمون شرح حال پدران روحانی به چاپ رساند. هنوز هم چند نسخه از این کتاب در
موزه کلیسای وانک وجود دارد که البته از لحاظ چاپ و کاغذ مرغوب نیست ولی
برای چاپ کنندگان آن افتخار بزرگی است.
کتابخانه کلیسا وانک :
در زمان کوچ بزرگ، ارامنه همه چیز خود را جا
گذاشتند و به ایران آمده‌اند ولی تنها چیزی که نتوانستند از آن چشم پوشی
بکنند کتاب هایی بود که در خانه های خود داشتند ارامنه با تحمل زحمات
فراوان کتاب های زیادی را با خود به ایران (اصفهان) آوردند این کتاب ها
تنها ثروتی بود که همیشه برای ارامنه باارزش بود و هست.
در سال ۱۷۷۰ تا
۱۷۹۰ در آن هنگام که ارمنیان و به ویژه پیشوایان مذهبی کلیسای وانک مورد
آزار و اذیت قرار گرفتند کتاب های زیادی به خاطر بدست آوردن تفنگ و باروت
فروخته شدند ولی بعد از گذشت سال ها وقتی وضع به حالت عادی برگشت دوباره
این کتاب ها جمع آوری شدند و در سال ۱۸۸۴ قسمتی از کلیسای وانک (محوطهٔ
کلیسا) را به کتابخانه اختصاص دادند یعنی کتابخانه ای بنا کردند و
گنجه‌های چوبی برای آن ساختند تا بتوانند از کتاب ها نگهداری کنند که این
کتابخانه و گنجه‌های چوبی آن در حال حاضر وجود دارد. شایان ذکر است تمام
این کتاب ها کتابهای خطی هستند که روی پوست نوشته شده اند. کتابخانه
کلیسای وانک در قسمت غربی محوطه کلیسا روبروی نمازخانه واقع است.
بعد
از آن پیشوای مذهبی خاچاطور شخصاً خلیفه خوانس را به ایتالیا فرستاد تا
شیوه چاپ کردن را بیاموزد که خلیفه هوانس به آمستردام می رود و آنجا شیوه
چاپ را آموخته و یک ماشین چاپ نیز با خود به جلفای اصفهان می‌آورد و در سال
هزار و شش صد و چهل و هفت کتاب «تهیه و تقویم» را به چاپ می رسانند.
در سال ۱۸۴۴ بارون مانوک هورداینان جلفایی یک ماشین چاپ عالی را که
گرانقیمت نیز بوده را از اروپا به اصفهان می‌آورد که این ماشین چاپ در حال
حاضر در موزه کلیسای وانک نگهداری می شود و اولین کتاب را که با این ماشین
در کلیسای وانک به چاپ رساندند زبور داوود بود که تنها نسخه باقیمانده از
آن در کتابخانه بولئان آکسفورد محفوظ است.
موزه کلیسا وانک :
این موزه در سال ۱۸۷۱ در کلیسای وانک ساخته شد.
بعد از کتابخانه، موزه این کلیسا قرار دارد. این مکان محل نگهداری اجناس
گرانقیمت و نایابی است که در دنیا نظیر آنها وجود ندارد باید گفت که بیشتر
این اموال گرانقیمت و نایاب به وسیله مردم هدیه شده اند که اهدای این
اموال بیشتر برای آن بوده که جایگاه مناسبی برای یادگارهای گذشتگان وجود
داشته باشد تا آیندگان بدانند پدرانشان که بودند و چه کردند. در این مکان
از انجیل‌های زیبایی نگهداری می‌شوند که یکی از آن انجیل ها کوچک ترین
انجیل دنیا است که با هفت زبان نوشته شده و هفت گرم وزن دارد. از جمله
مجموعه های نفیس این موزه فرامینی است که در طول تاریخ صفویه به بعد سلاطین
و حکام ایران درباره ارامنه صادر کرده اند. این فرامین از نظر بررسی تاریخ
ارامنه بسیار مهم و قابل ملاحظه بوده و در عداد منابع قابل اعتماد به شمار
می روند.
اشیائی که در سالن های آن به معرض تماشای بازدید کنندگان
گذاشته شده اند شامل تابلوهای نقاشی کار نقاشان اروپائی است که به کلیسا
اهداء کرده اند و همانطور که گفته شد تعدادی کتب خطی نفیس نیز در این موزه
نگهداری می شوند.
ساختمان نمازخانه کلیسا وانک:
نماز خانه اصلی کلیسا که به شکل
متوازی الاضلاع است شامل دو قسمت چهارگوش است که قسمت اول شبستان بنا و
قسمت دوم که زیر گنبد خانه است محل اجرای مراسم و سرودهای مذهبی است. ازاره
های دیوارهای نمازخانه را کاشی های خشتی چند رنگ فرا گرفته است. در قسمت
های بالای ازاره تصاویر بسیار زیبایی نقاشی شده اند که از کتب مقدس الهام
گرفته شده و تمامی سطح فضای گنبد را تزئین کرده است. دور تا دور گنبد
داستان خلقت آدم و حوا است که بوسیله نقاشان ارمنی ترسیم شده اند. بر محراب
بسیار زیبای کلیسا نیز تصاویری از جمله تصویر حضرت مسیح نقاشی شده است.
نمای خارجی گنبد کلیسا بدون تزئینات کاشیکاری است و با آجر ساده پوشانده
شده است.
اماکن اداری کلیسای وانک :
در گذشته کارهای اداری و قضایی ارامنه
جلفا در این مکان صورت می گرفت از تنظیم قباله ازدواج تا تعمیر و ثبت فوت و
تولد و امور قضایی مثل شکایات و رسیدگی به آن انجام می شد این امر در حال
حاضر ادامه دارد و ارامنه جلفا برای کارهای خود به این محل رفت و آمد می
کنند. برای همین در دیر آمناپرگیچ ساختمانی ساخته می شود که در حال حاضر
نیز برپاست و خدمتگزاران مردم در این مکان به کارهای جامعه ارمنی در جلفا
رسیدگی می کنند. در گذشته امور ارامنه بعضی از کشورها مثل هند نیز در
دیرآمناپرکیج حل و فصل می شده ولی در حال حاضر فقط به امور ارامنه جنوب
ایران رسیدگی می کنند. این مکان در جنوبی ترین قسمت دیر واقع شده است و
سال ساخت آن به زمان سلطنت ناصرالدین شاه باز می گردد.
در قسمت شرقی
دیر روبروی موزه محل اسکان اسقف و یا خلیفه وقت ساخته شده است دو طبقه
دارد که در طبقه اول وسائل و مایحتاج دیر در آن نگهداری می شود و طبقهٔ
دوم محل سکونت اسقف است.
ساختمان کلیسا:
در گوشه حیاط کلیسا برج ناقوس زیبا و بزرگی ساخته
شده که بر چهار ستون سنگی استوار است. در گوشه دیگری از این حیاط و روبروی
برج ناقوس ستون بلندی از سنگ یادبود 1/5 میلیون نفر ارمنی ساخته شده که در
سال 1915 میلادی قتل عام شده اند. در صحن حیاط کلیسا چند نفر از ارامنه
مشهور از جمله چند اسقف اعظم و نمایندگان سیاسی کشورهای اروپایی که در
اصفهان در گذشته اند به خاک سپرده شده اند.
می توان ویژگی های کلیسا وانک اصفهان را اینگونه نیز برشمرد :
ـ بزرگترین و زیباترین کلیسای جلفای اصفهان است.
ـ از نظر طلاکاری سقف و سطح داخل گنبد و نقاشی های تاریخی از زیباترین کلیساهای جلفای اصفهان است.
ـ داخل کلیسا و تمام دیوارهای اطراف و جوانب آن از تزئینات نقاشی رنگ و
روغن و آب طلا به سبک ایرانی و تصاویری از زندگی حضرت مسیح متاثر از نقاشی
ایتالیایی تزئین شده است.
ـ برج ناقوس روبروی در اصلی کلیسا به سبک ایرانی است و در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است.
ـ این کلیسا دارای گنبدی عظیم و دیوارهای رفیع و طاق های بلند و زیباست که
در حال حاضر محل اقامت خلیفه ارامنه ایران و هندوستان می باشد.
